TOPLUMSAL YAŞAM
Türkiye’de Sivil Toplum ve Tarihçesi
B
ireylerin ve grupların devlet içerisinde kendilerini ifade edebildikleri, yönetim süreçlerine katılım sağlayabildikleri ve birlikte yaşayabilme anlayışına katkı sağlayarak toplumsal bağları güçlendiren yapıların bütünü olarak tanımlanan sivil toplum, dünyada çoğulculuğun, yardımlaşmanın, insan hakları ve demokrasinin gelişimine de önemli katkılar sağlamıştır.
Modern demokrasilerin vazgeçilmez parçası haline gelen STK'lar bugün Türkiye'de devlet ve özel sektör arasında adeta üçüncü bir sektör olarak yer almaktadır. STK’lar, ulusal ve uluslararası mevzuatta kabul edilen düzenlemeler, Avrupa Birliği, Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler gibi uluslararası kuruluşların destekleri ile her geçen gün yaygınlaşmaktadır. Türkiye’de sivil toplumu anlamlandırmak doğrultusunda kavramın tarihsel gelişimini bilmek önemlidir.
Türkiye Cumhuriyeti’ne yardımlaşma olgusu ve toplumsal iyiye katkı sağlama gayesi temelinde sivil toplum kavramının geçmişi vakıf anlayışı yönüyle kadim atalarından miras kalmıştır. Bu kıymetli miras üzerine gelişerek devam eden ve Türk milletinin özünde var olan, kültürel kodlarına işlemiş ve tarihte sayısız defa örneklerinin ortaya koyulduğu yardımlaşma olgusu; maddi ve manevi gücün, birlik ve beraberliğin sembolü, geçmiş-bugün-gelecek çizgisinin devamını sağlayan sosyal sorumluluk bilinci ile gelişerek devam etmektedir.
Üç kıtada yıllarca hüküm süren, bünyesinde bulunan birçok farklı kimliğe hoşgörüyle yaklaşan Osmanlı Devleti’nde, sivil toplumun ilk örnekleri sayılabilecek vakıf, lonca gibi teşkilatlar özveriyle desteklenmiştir.
2. Meşrutiyet'in ilanı ile 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu kapsamında modern anlamda örgütlenme hakkı ilk kez düzenleme altına alınmıştır. Cemiyetler Kanunuyla; “İzciler Ocağı, Müdafaa-i Milliye Cemiyeti, Türk Ocağı, Türk Yurdu Cemiyeti, Çiftçiler Derneği, Sanatkâran Cemiyeti, Hilal-i Ahmer, Donanma Cemiyeti” gibi pek çok cemiyet kurulmuş bunlardan bazıları varlıklarını günümüze kadar sürdüregelmiştir. Cumhuriyet döneminde yapılan kısmi değişiklikler ile Cemiyetler Kanunu Cumhuriyet’in ilk 15 yılı boyunca sivil hayatı düzenleyen ana hukuki metin olarak kabul edilmiştir. 1938 tarihinde ise Yeni Cemiyetler Kanunu kabul edilmiştir.
Modern demokrasilerin vazgeçilmez parçası haline gelen STK'lar bugün Türkiye'de devlet ve özel sektör arasında adeta üçüncü bir sektör olarak yer almaktadır. STK’lar, ulusal ve uluslararası mevzuatta kabul edilen düzenlemeler, Avrupa Birliği, Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler gibi uluslararası kuruluşların destekleri ile her geçen gün yaygınlaşmaktadır. Türkiye’de sivil toplumu anlamlandırmak doğrultusunda kavramın tarihsel gelişimini bilmek önemlidir.
Türkiye Cumhuriyeti’ne yardımlaşma olgusu ve toplumsal iyiye katkı sağlama gayesi temelinde sivil toplum kavramının geçmişi vakıf anlayışı yönüyle kadim atalarından miras kalmıştır. Bu kıymetli miras üzerine gelişerek devam eden ve Türk milletinin özünde var olan, kültürel kodlarına işlemiş ve tarihte sayısız defa örneklerinin ortaya koyulduğu yardımlaşma olgusu; maddi ve manevi gücün, birlik ve beraberliğin sembolü, geçmiş-bugün-gelecek çizgisinin devamını sağlayan sosyal sorumluluk bilinci ile gelişerek devam etmektedir.
Üç kıtada yıllarca hüküm süren, bünyesinde bulunan birçok farklı kimliğe hoşgörüyle yaklaşan Osmanlı Devleti’nde, sivil toplumun ilk örnekleri sayılabilecek vakıf, lonca gibi teşkilatlar özveriyle desteklenmiştir.
2. Meşrutiyet'in ilanı ile 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu kapsamında modern anlamda örgütlenme hakkı ilk kez düzenleme altına alınmıştır. Cemiyetler Kanunuyla; “İzciler Ocağı, Müdafaa-i Milliye Cemiyeti, Türk Ocağı, Türk Yurdu Cemiyeti, Çiftçiler Derneği, Sanatkâran Cemiyeti, Hilal-i Ahmer, Donanma Cemiyeti” gibi pek çok cemiyet kurulmuş bunlardan bazıları varlıklarını günümüze kadar sürdüregelmiştir. Cumhuriyet döneminde yapılan kısmi değişiklikler ile Cemiyetler Kanunu Cumhuriyet’in ilk 15 yılı boyunca sivil hayatı düzenleyen ana hukuki metin olarak kabul edilmiştir. 1938 tarihinde ise Yeni Cemiyetler Kanunu kabul edilmiştir.
Türkiye’de çok partili siyasi hayata geçişle birlikte sivil toplum alanında önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. 1946 yılından itibaren cemiyetlere, devletten izin almaksızın ve idareden bağımsız olarak cemiyet kurma hakkı tanınmaktadır. Sivil örgütlenme aracı olarak değerlendirilen sendikalar ise 1947'de çıkarılan ilk Sendikalar Kanunu ile düzenlenmiştir. Bir diğer örgütlenme biçimi olan Siyasi Partiler ise 1965’te kabul edilen Siyasi Partiler Kanunu ile düzenlenmiştir.
Sivil toplum alanında, toplumsal faydayı hedefleyen kar amacı gütmeden faaliyetlerini gönüllü bir şekilde ifa eden aktörler olarak Sivil Toplum Kuruluşları (STK) ön plana çıkmaktadır. STK tanımı ve yapısı içinde pek çok organizasyon olduğu tartışılsa da ülkemizde STK’ların önemli bir kısmını dernekler ve vakıflar oluşturmaktadır.
Türkiye, Avrupa Birliği'ne tam üyeliğe adaylığı ile birlikte yoğun bir reform sürecine girmiştir. Bu süreçte birçok alanda temel hak ve özgürlüklerin kapsamı daha da genişletilmiş, demokrasi, hukukun üstünlüğü, düşünce ve ifade özgürlüğü ve insan hakları gibi alanlarda mevcut düzenlemeleri güçlendiren ve güvence altına alan reformlar yapılmıştır. Yapılan reformlar neticesinde 2004 yılında 2908 sayılı Dernekler Kanunu yürürlükten kaldırılarak, dernek kurma, üyelik, dernek faaliyetlerine serbestlik, derneklere uygulanan yaptırımların ve bürokrasinin azaltılması gibi konularda daha özgürlükçü düzenleme içeren 5253 sayılı Dernekler Kanunu yürürlüğe konulmuş, böylece örgütlenme özgürlüğü alanında önemli adımlar atılmıştır.
Bu anlayışla 2003 yılında Dernekler Dairesi Başkanlığı kurularak faaliyete geçirilmiş ve sivil toplum kuruluşlarının iş ve işlemleri emniyet birimlerinden alınarak “sivil” bir birim tarafından yürütülmeye başlanmıştır. Bu yapılanmayı destekleyecek idari ve yasal pek çok düzenleme de hayata geçirilmiştir.
Sivil toplum alanında, toplumsal faydayı hedefleyen kar amacı gütmeden faaliyetlerini gönüllü bir şekilde ifa eden aktörler olarak Sivil Toplum Kuruluşları (STK) ön plana çıkmaktadır. STK tanımı ve yapısı içinde pek çok organizasyon olduğu tartışılsa da ülkemizde STK’ların önemli bir kısmını dernekler ve vakıflar oluşturmaktadır.
Türkiye, Avrupa Birliği'ne tam üyeliğe adaylığı ile birlikte yoğun bir reform sürecine girmiştir. Bu süreçte birçok alanda temel hak ve özgürlüklerin kapsamı daha da genişletilmiş, demokrasi, hukukun üstünlüğü, düşünce ve ifade özgürlüğü ve insan hakları gibi alanlarda mevcut düzenlemeleri güçlendiren ve güvence altına alan reformlar yapılmıştır. Yapılan reformlar neticesinde 2004 yılında 2908 sayılı Dernekler Kanunu yürürlükten kaldırılarak, dernek kurma, üyelik, dernek faaliyetlerine serbestlik, derneklere uygulanan yaptırımların ve bürokrasinin azaltılması gibi konularda daha özgürlükçü düzenleme içeren 5253 sayılı Dernekler Kanunu yürürlüğe konulmuş, böylece örgütlenme özgürlüğü alanında önemli adımlar atılmıştır.
Bu anlayışla 2003 yılında Dernekler Dairesi Başkanlığı kurularak faaliyete geçirilmiş ve sivil toplum kuruluşlarının iş ve işlemleri emniyet birimlerinden alınarak “sivil” bir birim tarafından yürütülmeye başlanmıştır. Bu yapılanmayı destekleyecek idari ve yasal pek çok düzenleme de hayata geçirilmiştir.
Bu kapsamda sivil toplum alanında yapılan bu reformların bir sonucu olarak ortaya çıkan hem nicelik hem de niteliksel gelişmeye uygun bir teşkilatlanma yapısı oluşturmak maksadıyla, 13.09.2018 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 17 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile misyonunu tamamlayan Dernekler Dairesi Başkanlığı kapatılmış ve yerine Sivil Toplumla İlişkiler Genel Müdürlüğü kurulmuştur.
Türkiye'de sivil örgütlenmenin önemli bir bileşeni ise geçmişten günümüze tarihsel arenada önemli yeri olan vakıflardır.
Vakıflar, tarih boyunca hangi amaçlarla kurulmuş olurlarsa olsunlar, İslâm ve Türk dünyasında birbirinden önemli çok çeşitli hizmetleri üstlenerek, günümüzde modern devletin yapmakta olduğu çok sayıda kamusal görevi yüzyıllarca başarıyla yerine getirmişlerdir. Vakıflar, aynı zamanda, servetin zengin kesimlerden toplumun daha fakir kesimlerine doğru akışını önemli ölçüde gerçekleştirerek sosyal dengelerin kurulmasında ve sosyal bütünleşmenin sağlanmasında, içtimaî barışın sürekliliğinde, sınıf çatışmalarının önlenmesinde, kamunun hizmet taleplerinin yerinde karşılanmasında, siyasî ve ekonomik istikrarın sağlanmasında da merkezî yönetimlerin en büyük yardımcıları olmuşlardır.
Vakıflar, yüzyıllardır Anadolu topraklarında etkisini sürdüren güçlü ve köklü kurumlardır. Vakıf kültür ve medeniyeti; bu topraklar üzerinde filizlenmeye başladığı dönemden beri tüm canlılara hizmet etmeyi amaçlamış, başta hayırseverlik olmak üzere yardımlaşmak, iyilik yapmak, paylaşmak, adalet ve hakkaniyet gibi her toplum tarafından kabul gören evrensel değerler üzerine inşa edilmiştir. Bunlar insanlığı daha yüksek bir kültür ve medeniyet seviyesine çıkarmakta öncelikli değerlerdir. Bu değerler ışığında Vakıflar Genel Müdürlüğü, vakıfların toplumsal ve vicdani sorumluluk bilinciyle faaliyetlerini yürütmelerini sağlamaktadır.
Türkiye’de sivil toplum kuruluşları, uluslararası sözleşmeler, T.C. Anayasası ve ulusal mevzuat ile güvence altına alınmıştır. Her geçen gün artan dijitalleşme çalışmaları neticesinde sivil toplum kuruluşları, kültürel, eğitim, sağlık, mesleki dayanışma ve hak savunuculuğu gibi pek çok farklı alanda ortak menfaatleri doğrultusunda özgürce faaliyetlerine ulusal ve uluslararası mecralarda devam etmektedirler.
Türkiye'de sivil örgütlenmenin önemli bir bileşeni ise geçmişten günümüze tarihsel arenada önemli yeri olan vakıflardır.
Vakıflar, tarih boyunca hangi amaçlarla kurulmuş olurlarsa olsunlar, İslâm ve Türk dünyasında birbirinden önemli çok çeşitli hizmetleri üstlenerek, günümüzde modern devletin yapmakta olduğu çok sayıda kamusal görevi yüzyıllarca başarıyla yerine getirmişlerdir. Vakıflar, aynı zamanda, servetin zengin kesimlerden toplumun daha fakir kesimlerine doğru akışını önemli ölçüde gerçekleştirerek sosyal dengelerin kurulmasında ve sosyal bütünleşmenin sağlanmasında, içtimaî barışın sürekliliğinde, sınıf çatışmalarının önlenmesinde, kamunun hizmet taleplerinin yerinde karşılanmasında, siyasî ve ekonomik istikrarın sağlanmasında da merkezî yönetimlerin en büyük yardımcıları olmuşlardır.
Vakıflar, yüzyıllardır Anadolu topraklarında etkisini sürdüren güçlü ve köklü kurumlardır. Vakıf kültür ve medeniyeti; bu topraklar üzerinde filizlenmeye başladığı dönemden beri tüm canlılara hizmet etmeyi amaçlamış, başta hayırseverlik olmak üzere yardımlaşmak, iyilik yapmak, paylaşmak, adalet ve hakkaniyet gibi her toplum tarafından kabul gören evrensel değerler üzerine inşa edilmiştir. Bunlar insanlığı daha yüksek bir kültür ve medeniyet seviyesine çıkarmakta öncelikli değerlerdir. Bu değerler ışığında Vakıflar Genel Müdürlüğü, vakıfların toplumsal ve vicdani sorumluluk bilinciyle faaliyetlerini yürütmelerini sağlamaktadır.
Türkiye’de sivil toplum kuruluşları, uluslararası sözleşmeler, T.C. Anayasası ve ulusal mevzuat ile güvence altına alınmıştır. Her geçen gün artan dijitalleşme çalışmaları neticesinde sivil toplum kuruluşları, kültürel, eğitim, sağlık, mesleki dayanışma ve hak savunuculuğu gibi pek çok farklı alanda ortak menfaatleri doğrultusunda özgürce faaliyetlerine ulusal ve uluslararası mecralarda devam etmektedirler.
Türkiye’de çok partili siyasi hayata geçişle birlikte sivil toplum alanında önemli ilerlemeler kaydedilmiştir.
Turizm Ülkesi Türkiye
Geleneksel Sanatlar
Tiyatro
Türk Mutfağında
Öne Çıkan Lezzetler
Öne Çıkan Lezzetler
Türkiye’de STK’lara İlişkin Temel İstatistiki Veriler
Sivilleşme yönünde atılan adımlara bağlı olarak, özgürleşen ortamda sivil toplum alanında önemli değişimler yaşanmış, dernek sayısında, dernek üyeliklerinde ve dernek gelirlerinde önemli oranda artışlar gözlemlenmiştir.
Türkiye'de 38.145 mesleki ve dayanışma derneği, 27.742 gençlik ve spor derneği, 6.192 eğitim araştırma derneği, 5.911 kültür, sanat ve turizm derneği başta olmak üzere çeşitli nevilerde toplamda "121.968" adet faal dernek ve "8.593.630" dernek üyesi bulunmaktadır. (İstatistik verilerine 7405 sayılı Spor Kulüpleri ve Spor Federasyonları Kanunu kapsamında yer alan spor kulüpleri de dahildir.) Ayrıca Türkiye'de 253 Mülhak Vakıf, 167 Cemaat Vakıf, 5.556 Yeni Vakıf ve 1 Esnaf vakfı olmak üzere toplamda 5.977 adet vakıf bulunmaktadır.
Türkiye'de 38.145 mesleki ve dayanışma derneği, 27.742 gençlik ve spor derneği, 6.192 eğitim araştırma derneği, 5.911 kültür, sanat ve turizm derneği başta olmak üzere çeşitli nevilerde toplamda "121.968" adet faal dernek ve "8.593.630" dernek üyesi bulunmaktadır. (İstatistik verilerine 7405 sayılı Spor Kulüpleri ve Spor Federasyonları Kanunu kapsamında yer alan spor kulüpleri de dahildir.) Ayrıca Türkiye'de 253 Mülhak Vakıf, 167 Cemaat Vakıf, 5.556 Yeni Vakıf ve 1 Esnaf vakfı olmak üzere toplamda 5.977 adet vakıf bulunmaktadır.
7405 sayılı Spor Kulüpleri ve Spor Federasyonları Kanunu kapsamına alınan spor kulüpleri istatistik verilerine dahildir.
2004’ten günümüze; 2004 yılında 69.740 olan dernek sayısı 2022 yılında 121.968 sayısına ulaşmış olup %74 artış yaşanmıştır.
2004’ten günümüze; 2004 yılında 69.740 olan dernek sayısı 2022 yılında 121.968 sayısına ulaşmış olup %74 artış yaşanmıştır.
7405 sayılı Spor Kulüpleri ve Spor Federasyonları Kanunu kapsamına alınan spor kulüpleri istatistik verilerine dahildir.
2004 yılında 3.925.244 olan dernek üye sayısı, 2022 yılında 8.593.630 sayısına ulaşmış olup %118 artış yaşanmıştır.
2004 yılında 3.925.244 olan dernek üye sayısı, 2022 yılında 8.593.630 sayısına ulaşmış olup %118 artış yaşanmıştır.
7405 sayılı Spor Kulüpleri ve Spor Federasyonları Kanunu kapsamına alınan spor kulüpleri istatistik verilerine dahildir.
2010 yılında 5.311.612.205 TL olan dernek gelirleri, 2021 yılında 38.772.712.025 TL’ye ulaşmış olup %629 artış yaşanmıştır.
2010 yılında 5.311.612.205 TL olan dernek gelirleri, 2021 yılında 38.772.712.025 TL’ye ulaşmış olup %629 artış yaşanmıştır.
Yeni, Mülhak ve Cemaat Vakıflarla İlgili Çeşitli Sayısal Veriler
Türkiye’de; 5.556 yeni vakfı, 253 mülhak vakfı, 167 cemaat vakfı ve 1 esnaf vakfı bulunmaktadır.
Kamu ve Sivil Toplum
İş Birliği ve Destekler
İş Birliği ve Destekler
Kamu ve sivil toplum ilişkileri dünya çapında bir gelişim ve ilerleme göstermektedir. Türkiye’de de bu ilerleme yakından takip edilerek kamu ve sivil toplum ilişkileri konusunda çalışmalar yapılmaktadır. Sivil toplum kuruluşlarının; görüşlerine başvurmak, sorunlarını ve çözüm önerilerini yerinde dinlemek, kamu-STK iş birliğini daha da geliştirmek, karar alma mekanizmalarına sivil toplum kuruluşlarının katılımını artırmak amacıyla 2019 yılından itibaren İçişleri Bakanlığı tarafından “6622 STK ziyareti” gerçekleştirilmiştir.
Kamu-STK iş birliğinin ve sivil toplum kuruluşlarının karar alma mekanizmalarına katılımı en üst düzeyde sağlanması amacıyla İçişleri Bakanlığı uhdesinde “Sivil Toplum İstişare Kurulu” oluşturulmuştur. Söz konusu Kurul, sivil toplum faaliyetleri ile ilgili politikaların belirlenmesi ve geliştirilmesi, kamu ile sivil toplum kuruluşları arasındaki iş birliğinin sağlanması, sivil toplum kuruluşlarının etkinliğinin artırılması, şeffaflık ve hesap verebilirliğin sağlanması amacıyla, üniversite temsilcileri, kamu kurum ve kuruluş temsilcileri ve sivil toplum kuruluşları temsilcilerinden oluşmaktadır.
Türkiye, toplumsal örgütlenmeyi destekleyerek katılımcı demokrasinin kökleşmesine ve toplumun yaşam kalitesinin yükseltilmesine katkıda bulunmayı vizyon olarak benimsemiştir. Bu kapsamda Türkiye’de sivil toplum kuruluşlarının iş ve işlemleri ile sivil toplum alanında rehberlik ve denetim faaliyetlerini yürüten İçişleri Bakanlığı tarafından derneklerin projelerini desteklemek amacıyla proje destek programı uygulanmaktadır. Söz konusu destek programı kapsamında İçişleri Bakanlığı tarafından 2017 – 2021 yılları arasında 1.600’den fazla derneğe toplamda yaklaşık 148.000.000 TL proje desteği sağlanmıştır.
Kamu-STK iş birliğinin ve sivil toplum kuruluşlarının karar alma mekanizmalarına katılımı en üst düzeyde sağlanması amacıyla İçişleri Bakanlığı uhdesinde “Sivil Toplum İstişare Kurulu” oluşturulmuştur. Söz konusu Kurul, sivil toplum faaliyetleri ile ilgili politikaların belirlenmesi ve geliştirilmesi, kamu ile sivil toplum kuruluşları arasındaki iş birliğinin sağlanması, sivil toplum kuruluşlarının etkinliğinin artırılması, şeffaflık ve hesap verebilirliğin sağlanması amacıyla, üniversite temsilcileri, kamu kurum ve kuruluş temsilcileri ve sivil toplum kuruluşları temsilcilerinden oluşmaktadır.
Türkiye, toplumsal örgütlenmeyi destekleyerek katılımcı demokrasinin kökleşmesine ve toplumun yaşam kalitesinin yükseltilmesine katkıda bulunmayı vizyon olarak benimsemiştir. Bu kapsamda Türkiye’de sivil toplum kuruluşlarının iş ve işlemleri ile sivil toplum alanında rehberlik ve denetim faaliyetlerini yürüten İçişleri Bakanlığı tarafından derneklerin projelerini desteklemek amacıyla proje destek programı uygulanmaktadır. Söz konusu destek programı kapsamında İçişleri Bakanlığı tarafından 2017 – 2021 yılları arasında 1.600’den fazla derneğe toplamda yaklaşık 148.000.000 TL proje desteği sağlanmıştır.
Turizm Ülkesi Türkiye
Geleneksel Sanatlar
Tiyatro
Türk Mutfağında
Öne Çıkan Lezzetler
Öne Çıkan Lezzetler
Sivil Toplum Alanında Dijitalleşme
Türkiye’de sivil toplumun önemli bir parçası olan derneklere yönelik birçok iş ve işlem çağa uygun olarak dijital ortamda yapılabilmektedir. İçişleri Bakanlığı Sivil Toplumla İlişkiler Genel Müdürlüğü tarafından Dernekler Bilgi Sistemi (DERBİS) ile derneklere ilişkin birçok işlem dijital ortamda yürütülmektedir. Tükiye'de dernek yöneticileri tarafından DERBİS sistemi kullanım oranı %99'dur. Vatandaşların sivil topluma katılımlarını artırmak amacıyla e-Devlet üzerinden de birçok hizmet sunulmaktadır. Kişiler e-devlet üzerinden; dijital ortamda “dernek üyelik başvurusu” yapabilmekte, herhangi bir derneğin “üyesi olup olmadıklarını” sorgulayabilmekte, üye oldukları dernekten “üyeliklerini sonlandırabilmektedirler".
